Nghe âm thanh bài tại đây qua giọng đọc PTV Hồng Huệ:
Nguyễn Văn Huyên (sinh 1905- mất 1975) là một trong những học giả lớn hàng đầu của Việt Nam trong thế kỷ XX. Các công trình của ông có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc định hình nên vốn hiểu biết căn bản về dân tộc và xã hội Việt Nam với những ảnh hưởng sâu rộng đến tận ngày nay.
Tiếp nối bộ sách Nguyễn Văn Huyên do Nhã Nam thực hiện từ năm 2016, lần này cuốn sách “Địa lý hành chính và tập quán của người Việt” của ông cũng vừa ra mắt bạn đọc, với sự tài trợ của Quỹ đổi mới sáng tạo (VINIF). Cuốn sách cho thấy những nghiên cứu khoa học có tính chất kinh điển về học thuật của Nguyễn Văn Huyên.
Theo biên tập viên Đào Lê Tiến Sỹ, người biên tập cuốn sách, thì “Nguyễn Văn Huyên có thể được xem là người Việt Nam đầu tiên tiếp cận lĩnh vực nghiên cứu địa lý hành chính một cách khoa học, hiện đại và để lại dấu ấn đáng kể, với sự kế thừa truyền thống ghi chép địa chí, địa dư đã có từ nhiều thế kỷ trước ở Việt Nam, kết hợp với những tri thức cùng phương pháp nghiên cứu mới từ các học giả người Pháp”. Với sự giúp đỡ của gia đình tác giả, cuốn sách lần này đem tới bạn đọc hai nghiên cứu quan trọng chưa từng được công bố của Nguyễn Văn Huyên.
Biên tập viên Đào Lê Tiến Sĩ cho biết: "Công trình của Nguyễn Văn Huyên đã được và xuất bản hai tập tại Nhà xuất bản Khoa học xã hội. Trong cuốn này là những bài được in lại, gồm có Bức tranh địa lý hành chính của một tỉnh Việt Nam xưa - tỉnh Bắc Ninh, bài về Thể chế đẳng cấp trong xã người Việt, một bài Lược khảo về khoa thi Hội năm Quý Sửu Duy Tân thứ 7, bài Ghi chú về một bài đồng dao Việt Nam; bài Cách đặt tên trong hoàng tộc Việt Nam. Tuy nhiên trong cuốn sách có một điểm riêng, cũng là điểm mới: lần đầu tiên chúng tôi công bố hai di cảo chưa từng xuất bản là Nghiên cứu tập quán của người Việt, và Nghiên cứu về một tổng của người Việt - tổng Dương Liễu, chưa xuất bản được do tình hình chiến tranh những năm 1945 cũng như nhiều lý do khác sau khi hòa bình lập lại."
PGS, TS Bùi Xuân Đính, nguyên Trưởng Phòng Nghiên cứu các dân tộc nhóm ngôn ngữ Việt-Mường, Viện Dân tộc học, một chuyên gia về phong tục tập quán, lễ nghi, chia sẻ, học giả Nguyễn Văn Huyên là một trong những nhà dân tộc học đầu tiên của Việt Nam được đào tạo rất bài bản theo trường phái dân tộc học của Pháp, là trường phái chú trọng điền dã, đến tận nơi, tại thực địa, khảo sát, thu thập thông tin, hệ thống theo từng thể loại….Và điều này có ảnh hưởng lớn đối với những nhà nghiên cứu dân tộc học thế hệ sau này của Việt Nam.
"Đối với "phong tục tập quán" - là một khái niệm rất trừu tượng - chúng ta phải hình dung thế nào? Nếu như trước Nguyễn Văn Huyên có cụ Phan Kế Bính đã từng viết về phong tục tập quán, nhưng cụ Phan Kế Bính viết rất chung chung. Còn Nguyễn Văn Huyên thì mang đậm phong cách của dân tộc học Pháp, là chú trọng thu thập tư liệu điền dã, coi điền dã là một phương pháp quan trọng nhất để thu thập tư liệu, và có tư liệu thì mới có thể biên soạn thành các công trình nghiên cứu. Trong bộ sách 4 tập, Nguyễn Văn Huyên đã thể hiện rõ trường phái này. Và về sau này ngành dân tộc Việt Nam có tiếp thu những trường phái như dân tộc học Xô viết mà một số trường phái khác. Nhưng theo tôi, trường phái dân tộc học Pháp mà Nguyễn Văn Huyên là người đầu tiên thực hiện là một đóng góp rất lớn." - PGS TS Bùi Xuân Đính khẳng định.
Học giả Nguyễn Văn Huyên, cũng như học giả Nguyễn Từ Chi, đã mở ra những hướng nghiên cứu mới trong lĩnh vực dân tộc học của Việt Nam. Những tác phẩm của học giả Nguyễn Văn Huyên về phong tục tập quán, về địa lý hành chính cũng như liên quan dến lịch sử, cũng đã vạch cho PGS TS Bùi Xuân Đính con đường nghiên cứu sáng rõ. "Đặc biệt, cách viết nghiên cứu của học giả Nguyễn Văn Huyên cho thấy sự nghiên cứu rất tỉ mỉ, nhưng văn phong rất có hồn."
 Hai diễn giả tại buổi ra mắt sách - Ảnh: Báo Phụ nữ Thủ đô |
Theo biên tập viên Đào Lê Tiến Sĩ, trong cuốn sách Địa lý hành chính và tập quán của người Việt, bên cạnh đơn vị làng/xã vốn đã được bản thân Nguyễn Văn Huyên điều tra, khảo tả rất kỹ lưỡng trong các công trình trước đây, lần này ông muốn nhìn địa lý hành chính ở một tầng bậc cao hơn qua hai đơn vị tỉnh và tổng. Đây cũng chính là hai đơn vị hành chính riêng khác với nhiều nét đặc thù của Việt Nam truyền thống, ở đó thể hiện rất rõ sự phân tầng và quản trị của chính quyền phong kiến trung ương, cũng đồng thời bộc lộ một cách sinh động nhất đời sống của người dân quê vùng đồng bằng Bắc bộ:"Lần đầu tiên, có thể nói là người tiên phong khi ông nghiên cứu phong tục tập quán của người Việt dựa trên phạm vi đơn vị địa lý là tỉnh, và tôeng. Đặc biệt nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Huy (con trai Nguyễn Văn Huyên - p/v) có nhấn mạnh về đơn vị tổng. khi đặt trong phạm vi một "tổng" như vây, chúng ta thấy được những sự giằng co, vừa cộng sinh vừa mâu thuẫn của làng xã Việt Nam mà chúng ta vẫn cứ hàng tưởng bình yên sau lũy tre làng."
“Khác với các học giả người Pháp, Nguyễn Văn Huyên có vị thế và điều kiện của một trí thức bản địa, cho phép ông thấu thị tất cả sự thống nhất lẫn phức tạp, hợp tác lẫn đấu tranh, giằng co giữa các làng/xã trong một tổng xung quanh một chiếc chiếu giữa chốn đình chung hay một cái ao, một khoảnh đất bồi có thể đem lại nhiều quyền lợi.”
Biên tập viên Đào Lê Tiến Sĩ nhấn mạnh: “Bên cạnh những hiểu biết và trực giác sâu sắc của mình, Nguyễn Văn Huyên còn sử dụng rất nhuần nhuyễn các phương pháp và kỹ thuật của địa lý nhân văn, hành chính như thực địa, vẽ bản đồ, phân tích số liệu, lập bảng biểu, sơ đồ,… Vì thế, các kết quả nghiên cứu địa lý hành chính của ông đã vượt xa các ghi chép địa chí trước kia, đồng thời đặt nền tảng cho các tri thức khoa học về Việt Nam truyền thống…Đối với Nguyễn Văn Huyên, nghiên cứu địa lý hành chính là cơ sở cho phép ông đi sâu hơn, hiểu một cách cặn kẽ cũng như rộng rãi hơn những phong tục, tập quán trong đời sống của người dân vùng đồng bằng Bắc Bộ. Ví dụ như thông qua điều tra các vụ việc tranh chấp, thương thảo về đất đai của các đơn vị hành chính làng, xã, Nguyễn Văn Huyên đã hóm hỉnh chỉ ra những nét “tâm lý người An Nam” (theo cách nói của Paul Giran): “Tuy nhiên, vụ kiện này không phải là cuối cùng trong tinh thần ưa kiện tụng của những người nông dân rất dũng cảm của chúng ta....Không chỉ trong cuốn sách Địa lý hành chính và phong tục tập quán của người Việt, mà trong xuyên suốt các sáng tác, các công trình của Nguyễn Văn Huyên thì vấn đề phong tục tập quán là một nội dung trọng tâm, thường trực trong mối quan tâm của ông."
Bài “Bức tranh địa lý hành chính của một tình Việt Nam xưa: tỉnh Bắc Ninh”, là công trình Nguyễn Văn Huyên không đi vào vấn đề phong tục tập quán, nhưng lại có những điểm rất đáng chú ý khi nghiên cứu với đơn vị một “tỉnh”: Dưới triều vua Minh Mạng năm 1891, vua Minh Mạng có cuộc cải cách hành chính. Và Nguyễn Văn Huyên lựa chọn khảo sát tỉnh Bắc Ninh như một tỉnh tiêu biểu. Ông đã tóm tắt ở đầu bài: “Vua Gia Long, người sáng lập ra nhà Nguyễn hiện nay (thời Nguyễn Văn Huyên), khi vừa lên ngôi đã chia cả nước làm 24 trấn, 4 doanh và 2 thành. Bấy giờ, xứ Kinh Bắc được gọii là trấn Kinh Bắc. Dưới triều Minh Mệnh, đến năm thứ 3, 1822, nó trở thành trấn Bắc Ninh. Rồi đến năm Minh mệnh thứ 12, 1831, nó lại trở thành tỉnh Bắc Ninh.”
Nhận xét chỉ riêng về đóng góp của bài nghiên cứu này, PGS TS Bùi Xuân Đính cho rằng: "Tỉnh Bắc Ninh thời Nguyễn rất rông, bao gồm toàn bộ tỉnh Bắc Ninh hiện nay, toàn bộ tỉnh Bắc Giang, huyện Gia Lâm, một phần huyện Đông Anh của thành phố Hà Nội, cả huyện Văn Giang của tỉnh Hưng Yên, một phần của tỉnh Thái Nguyên. Nhưng Nguyễn Văn Huyên khảo tả địa lý hành chính thì ông không chỉ là đưa ra những thông số, đọc kỹ chúng ta liên tưởng đến những đơn vị hành chính qua những công trình này, với đơn vị hành chính ngày nay, chúng ta thấy Nguyễn Văn Huyên muốn gửi một thông điệp là: các nhà quản lý hành chính khi thiết lập các đơn vị hành chính đều phải căn cứ vào tập tục . Mà tập tục liên quan tới điều kiện địa lý tự nhiên, điều kiện dân cư, lịch sử dân cư, điều kiện kinh tế xã hội, phong tục, tập quán, tâm lý tính cách vv.."
Có thể nói, cuốn sách Địa lý hành chính và tập quán của người Việt đã cho thấy những nghiên cứu khoa học có tính chất kinh điển về học thuật của Nguyễn Văn Huyên. Bên cạnh những công trình đã được giới học thuật thừa nhận từ lâu, sự trở lại và xuất bản của các nghiên cứu chưa được công bố của ông cũng có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc gợi mở những tham khảo cho hậu thế, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đang tiến hành cải cách hành chính và thực hiện công cuộc chấn hưng văn hóa.
Học giả Nguyễn Văn Huyên (sinh 1905 - mất 1975), nguyên quán xã Kim Chung, huyện Hoài Đức, thành phố Hà Nội.
Năm 1923, Nguyễn Văn Huyên sang Pháp du học. Năm 1934 ông bảo vệ thành công luận án tiến sĩ Văn khoa tại Đại học Sorbonne, Paris. Năm 1935 ông về nước, dạy học tại Trường Bưởi. Năm 1938 ông chuyển sang nghiên cứu tại Trường Viễn Đông Bác cổ. Năm 1941 ông là ủy viên Hội đồng Nghiên cứu khoa học Đông Dương.
Sau Cách mạng tháng Tám, ông giữ chức tổng giám đốc Vụ Đại học thuộc Bộ Quốc gia Giáo dục, kiêm giám đốc Viện Viễn Đông Bác cổ. Tháng 11 năm 1946, ông giữ chức Bộ trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục của chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Tên của ông đã được đặt cho một con đường ở Hà Nội.