Nhà sàn truyền thống và chiếc cầu thang là nét đẹp văn hóa đặc trưng riêng của đồng bào Tày, Nùng. Những bậc cầu thang ẩn chứa cả bề dày văn hóa và những tập tục của dân tộc Tày, Nùng.

Từ đời sống sinh hoạt hằng ngày đến đời sống tâm linh, chiếc cầu thang gắn bó với người Tày - Nùng như biểu tượng về văn hóa truyền thống của người Tày - Nùng. Ảnh: VOV

Vị trí cầu thang có thể ở bên phải hoặc bên trái ngôi nhà, tùy thuộc thế đất và vị trí dựng nhà. Khi làm cầu thang, người Tày, Nùng thường chọn loại gỗ tốt, như: gỗ lim, gỗ nghiến, gỗ đinh trên núi đá để đóng. Hai bên cây vịn cầu thang được bào nhẵn đầu gác lên sàn nhà. Chiếc cầu thang đã đi vào dân ca, ca dao dân tộc Tày, Nùng. Chẳng thế mà khi mời khách đến nhà chơi, người Tày, Nùng có câu nói vần, thể hiện sự mến khách của chủ nhà, như: Chớ để chân tham mục rêu dày; Chớ để tay vịn thang mọc nấm mốc.

Là biểu tượng về văn hóa truyền thống của người Tày, Nùng, từng bậc cầu thang như kể những câu chuyện từ ngàn xưa người Tày, Nùng chinh phục thiên nhiên, chống thú dữ, ma quỷ để giữ yên cuộc sống… Thường người Tày, Nùng sẽ chọn làm 9 bậc cầu thang. Theo quan niệm của người Tày, Nùng, người lên xuống bậc cầu thang nhiều nhất là người mẹ, người vợ trong gia đình. Chính vì thế, khi đi xa, người Tày, Nùng thường nhớ đến người mẹ, người vợ. Có thể nói, 9 bậc cầu thang chứng kiến niềm hạnh phúc, sự khó khăn, vất vả của người phụ nữ.

Tùy thuộc vào độ cao của sàn nhà số lượng bậc thang có thể khác nhau, vị trí cầu thang cũng có thể ở bên phải hoặc bên trái ngôi nhà nhưng số bậc cầu thang nhất định phải là số lẻ. Ảnh: VOV

9 bậc cầu thang cũng là vật dìu dắt, là thước đo từng bước đi của trẻ nhỏ đến khi trưởng thành. Một đứa trẻ tự lên cầu thang bằng cách bò, vịn rồi đứng, đó là cả một quá trình vượt lên chính mình để làm người lớn... 9 bậc cầu thang cũng là vật chứng chứng kiến lễ tiễn người con gái về nhà chồng. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Dương Sách cho biết: "Trong ngày cưới, đến giờ phút người con gái ra cửa về nhà chồng thì người Tày, Nùng gọi là xuống sàn. Hai tay vịn đầu cầu thang xuống sàn. Khi đó, ông bà, bố mẹ, họ hàng sẽ đến giữ thang để con gái đi xuống, tiễn đưa con gái bước chân về nhà chồng. Vì vậy, những bậc cầu thang như những bậc tình yêu chứng kiến những bước của cô gái Tày, Nùng rời khỏi nhà bố mẹ đẻ đi làm dâu.

Ngoài mục đích phục vụ việc đi lại, trong đời sống tâm linh của người Tày - Nùng còn quan niệm chiếc thang đón “khoăn” hay còn gọi là thang vía. Họ quan niệm con người có phần xác và phần hồn gọi là “khoăn”. Phần xác và “khoăn” luôn tồn tại song song nhưng có thể một số phần khoăn rời cơ thể đi chơi hoặc siêu tán không về tập trung thì cơ thể người sẽ ăn uống kém, sinh ra ốm đau. Muốn gọi “khoăn” về phải mời thầy cúng về làm lễ. 

Dưới góc độ nghiên cứu, Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Dương Sách cho biết trong tâm linh của người Tày - Nùng, 7 hay 9 bậc cầu thang là sự thể hiện số lượng con vía - cũng được coi là sợi dây nối sự sống và cái chết của con người. 

"Gọi hồn thường phải đón thầy cúng, thầy then, thầy pựt hoặc thầy tào về làm lễ. Khi làm lễ gọi hồn, giải hạn thường lấy cọng lá chuối về làm thang tượng trưng là thang để quân binh mã của thầy cúng lên trời đón vía con người trở về. Trên các bậc thang, có gắn tiền âm, trên hai thanh dọc cầu thang cắm hình nhân và cờ cắt bằng giấy màu... Các vật này là tiền cho quân binh bên cõi âm trông coi thang vía."

Ngày nay, người Tày - Nùng không ngừng cải tiến ngôi nhà của mình sao cho phù hợp với điều kiện tự nhiên và cuộc sống lao động sản xuất nông nghiệp nhưng vẫn không quên gìn giữ nét đặc trưng truyền thống. Chính điều này đã tạo nên một phong cách riêng của dân tộc Tày - Nùng được thể hiện trong nghệ thuật kiến trúc nhà sàn và đặc biệt là hình ảnh 9 bậc cầu thang.